یک روز زمستانی در ژانویه سال ۲۰۱۶ باراک اوباما، رئیس جمهور وقت آمریکا، در یکی از شهرهای کوچک ایالات میشیگان وضعیت فوق‌العاده اعلام کرد. بحران آلودگی آب در شهر ۱۰۰ هزار نفری «فلینت» آن‌قدر بالا گرفته بود که نه تنها در آمریکا که در کل جهان به سرخط رسانه‌های بزرگ راه پیدا کرد و کار به فرمان رئیس جمهور رسید.
اما بحران آلودگی آب فلینت یک سال و ۹ ماه پیش از آن در آوریل سال ۲۰۱۴ و زمانی شروع شد که منبع تامین آب شهر تغییر کرد و رنگ و بو و کیفیت آب سبب نگرانی ساکنان شهر شد. در این مدت رسانه‌ها و خبرنگاران محلی خانه به خانه می‌رفتند با اهالی صحبت می‌کردند و پیگیر ماجرا بودند تا بالاخره توجه رسانه‌های بزرگی مانند نیویورک تایمز و حتی الجزیره جلب شد و این موضوع به سرخطی بین‌المللی تبدیل شد. در غیاب روزنامه «فلینت جورنال» و رادیو و تلویزیون و خبرنگاران محلی معلوم نبود که ادامه مصرف آب آلوده به سرب چه بلایی بر سر کودکان و بقیه ساکنان آنجا می‌آورد.
کویر خبری در جنگل اطلاع‌رسانی
در دنیایی که رسانه‌ها بر تک تک شئون زندگی مردم سایه انداخته‌اند و صفحه‌های موبایل و تبلت هر لحظه با خبر و اطلاعی تازه روشن می‌شود، صحبت از «کویر خبری» کمی عجیب به نظر می‌رسد.
اما هنوز مردمان بسیاری هستند که حتی با وجود دسترسی به رسانه‌های بزرگ و فناوری‌های روز تشنه خبر معتبر هستند؛ نه درباره جراحی زیبایی ستاره‌های هالیوود و نه حتی درباره سیاست در بالاترین سطوح کشورشان، بلکه درباره شهر، محله و جامعه کوچکتری که در آن زندگی می‌کنند.
برای «کویر خبری» یا «بیابان رسانه‌ای» تعریف‌های زیادی ارائه شده است؛ اما تقریبا در همه آنها یک چیز مشترک است: دسترسی نداشتن مردم و ساکنان یک منطقه یا جامعه کوچک به اخبار محلی مستقل و معتبر.
مدرسه روزنامه‌نگاری هاسمن در آمریکا «کویر خبری» را این‌طور تعریف می‌کند: «یک جامعه روستایی یا شهری با دسترسی محدود به آن‌گونه اخبار و اطلاعات معتبر و جامعی که دموکراسی را در زیربنایی‌ترین سطوح آن [مردم عادی] تغذیه می‌کند.»
«مرکز تکثر رسانه و آزادی رسانه» اتحادیه اروپا هم در تازه‌ترین تعریف خود کویر خبری را این‌طور توصیف کرده است: «یک ناحیه جغرافیایی یا اداری، یا یک محیط اجتماعی که در آن دسترسی به رسانه و اطلاع‌رسانی محلی، منطقه‌ای و جمعی، به شکل کافی، قابل اعتماد، متنوع و مستقل، دشوار یا غیر ممکن است.»
از کجا می‌آید؟
این مرکز اروپایی توضیح داده است که مفهوم «کویر خبری» ابتدا در مدارس و مراکز سیاسی آمریکا شکل گرفت تا تصویری از وضعیت بحرانی رسانه‌های سنتی و روند از میان رفتن منابع خبری محلی ارائه کند. از نگاه مرکز تکثر رسانه‌ای اروپا این پدیده با دگرگونی شگرف دنیای دیجیتال و همین‌طور بحران اقتصادی جهانی در سال ۲۰۰۸ میلادی تشدید شد.
مهم‌ترین دلیل پدید آمدن کویر خبری افول روزنامه‌‌ها و روزنامه‌نگاری محلی است. روزنامه‌های محلی که زمانی منبع اصلی خبررسانی در جوامع کوچک بودند، در سال‌ها و دهه‌های اخیر به شدت تضعیف شده‌اند. مشکلات اقتصادی، کاهش مخاطب و تیراژ و همین‌طور گذر به رسانه‌های دیجیتال بسیاری از نشریات محلی را از کار انداخته یا دامنه کارشان را به شدت محدود کرده است.
تصاحب روزافزون رسانه‌های کوچک و مستقل از سوی شرکت‌های بزرگ و دولت‌ها هم وسعت کویرهای خبری را در دنیا افزایش داده است.
برای شرکت‌ها و مجموعه‌های رسانه‌ای بزرگ که در سطح ملی یا بین‌المللی فعالیت می‌کنند، سود اقتصادی بر تنوع و فراگیری پوشش خبری اولویت دارد. این واقعیت باعث می‌شود تولید محتوا و خبر به سمتی برود که درآمد بیشتری برای شرکت ایجاد می‌کند و آنچه در این میان قربانی می‌شود، گزارشگری و خبررسانی محلی است که سود مالی به مراتب کمتری دارد.
در کشورهایی که آزادی رسانه‌ای محدودتری دارند، دولت‌ها با کنترل رسانه‌های بزرگ و کوچک، فضای خبری را به نفع خود مصادره می‌کنند و در این میان رسانه‌های محلی بسیار آسیب‌پذیرتر هستند چون تعطیل کردن آنها هزینه بسیار کمتری دارد و در اختیار گرفتن آنها هم با جابجایی‌های افراد معدود امکان‌پذیرتر است.
خطر کویر خبری چیست؟
روزنامه‌های محلی به صورت سنتی نقش محسوسی در ایجاد حس هم‌زیستی و پیوستگی اجتماعی در جوامع داشته‌اند. این رسانه‌ها نه‌تنها با تبلیغات و اطلاع‌رسانی درباره کسب و کارها و موقعیت‌های محلی باعث رشد و رونق اقتصادی منطقه می‌شوند، بلکه امکان مشارکت اجتماعی و سیاسی را هم با پررنگ کردن مسائل و مشکلات بومی مانند خدمات بهداشتی و درمانی، یا آشکار کردن فساد در شهرداری‌ها و شوراها فراهم می‌کند. کویر خبری در نبود این رسانه‌ها و پوشش مناسب محلی ایجاد می‌شود و پیامدهای آن ناگزیر جامعه را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
یکی از آسیب‌های کویر خبری، از بین رفتن مسئولیت‌پذیری و پاسخ‌گویی در جوامع کوچکتر است. در نبود گزارشگری میدانی، فساد، ناکارآمدی و سو‌ءمدیریت در ادارات و سازمان‌های شهری و روستایی جای رشد بیشتری می‌یابد. بر خلاف مراکز و شهرهای بزرگ که در مرکز توجه هستند، این‌گونه کج‌روی‌ها در شهرهای کوچکتر و روستاها، هر چند در مقیاس پایین‌تر، اما با نظارت کمتری امکان‌پذیر است و رسانه‌های محلی معتبر از معدود ابزارهایی هستند که می‌توانند با گزارش‌های مستقل ساکنان و رسانه‌های سراسری را از فساد مسئولان آگاه کنند.
عارضه دیگر کویر خبری ایجاد شکاف در اطلاع‌رسانی است که خود می‌تواند نابرابری اجتماعی و به حاشیه راندن جوامع کوچکتر و اقلیت‌ها را تشدید کند. بدون دسترسی به اطلاعات حیاتی درباره منابع، موقعیت‌ها و خدمات محلی، ساکنان یک منطقه شرایط به مراتب سخت‌تری برای بهبود امکانات زندگی و مشارکت در زندگی اجتماعی و مدنی دارند.
مواجهه با اطلاع‌رسانی محلی -چه خبر و چه آگهی- ممکن است برای ساکنان شهرها و مناطق بزرگ و مرکزی، محتوایی کم‌اهمیت به نظر بیاید، اما در یک جامعه کوچک این اطلاعات می‌تواند شریانی حیاتی برای دسترسی به حق و حقوق و موقعیت‌های اجتماعی و اقتصادی باشد. نبود چنین جریانی شکاف اجتماعی را عمیق‌تر می‌کند و تاثیر و پیامدهای آن به نارضایتی حاشیه‌نشین‌ها یا مهاجرت به مراکز دامن می‌زند.
کویر خبری کار ساکنان منطقه را برای تصمیم‌گیری آگاهانه درباره جامعه خود و ساز و کارهای آن دشوارتر می‌کند. رای‌دهندگانی که برخلاف ساکنان مرکزنشین از پوشش خبری و اطلاع‌رسانی گسترده بی‌بهره‌اند، یا میل و رغبت خود برای مشارکت را از دست می‌دهند یا دسترسی به اطلاعات لازم برای انتخاب درست را ندارند.
در کنار همه اینها غیبت گزارشگر محلی معتبر و مستقل راه را برای جعل اخبار و پروپاگاندا باز می‌گذارد. حتی با وجود فراگیر شدن اینترنت، دسترسی به اطلاعات در نبود روزنامه‌نگاری قابل اعتماد می‌تواند تاثیری معکوس داشته باشد. رجوع به شبکه‌های اجتماعی و منابع نامعتبر برای کسب خبر، مختص جوامع کوچکتر نیست، اما تاثیر آن در چنین مناطقی می‌تواند دوچندان باشد، چون در کویر خبری دسترسی به منابع معتبر به شدت محدود شده و بر خلاف مناطق بزرگ یا مرکزی تنوع منابع وجود ندارد. چنین معضلی فضای گفت‌و‌شنود عمومی و انسجام اجتماعی را ناامن و خدشه‌دار می‌کند.
راه حل چیست؟
راه حل یا فرمول مشخصی برای مقابله با کویر خبری و رسانه‌ای وجود ندارد. وضعیت روزنامه‌نگاری مستقل نه تنها با شرایط اجتماعی و اقتصادی و تحول ماهوی رسانه‌ها روز به روز در حال تغییر است، بلکه در هر کشور و منطقه جغرافیایی هم کاملا متفاوت است.
کویرهای خبری هم در کشورهایی که فضای رسانه‌ای آزاد و باز دارند، و هم در حکومت‌هایی که اجازه فعالیت رسانه‌های مستقل را نمی‌دهند، وجود دارند. دلایل ایجاد آن در اروپا و آمریکا با کشوری مانند ایران که فضای رسانه‌ای آن در اختیار حکومت یا کاملا تحت نظر آن است، متفاوت است و راه حل‌ها نیز یکسان نیست. در اولی صرفه اقتصادی بر پوشش خبری محلی می‌چربد و در دومی محدودیت‌های سیاسی و امنیتی مانع اصلی گزارشگران محلی است.
اما هر ایده یا راه‌حلی در حمایت از روزنامه‌نگاری مستقل محلی -چه در قالب دیجیتال و چه به صورت سنتی- می‌تواند برای مقابله با گسترش کویرهای خبری راهگشا باشد.
حمایت از رسانه‌های محلی
ایجاد سازمان‌های خبری غیرانتفاعی می‌تواند یکی از راه حل‌ها برای کمک به روزنامه‌نگاری محلی باشد. تعهد چنین سازمان‌هایی -که البته امکان تشکیل آن در کشورهایی مانند ایران بسیار کمتر است- به جای سود اقتصادی، تعهد به ارائه خدمات عمومی و برآورده کردن نیازهای اجتماعی است؛ به همین دلیل حمایت از روزنامه‌نگاری محلی می‌تواند در اولویت کار آنها قرار بگیرد.
راه‌حل دیگر این است که سازمان‌های خبری بزرگتر در مناطقی که پوشش کمتری دارد، پروژه‌های مشترکی تعریف کنند تا علاوه بر سرشکن شدن هزینه اقتصادی، امکان گزارشگری برای خبرنگاران محلی در رسانه‌های بزرگتر فراهم شود. در چنین مدلی فهرستی از مجموعه منابع و خبرنگاران محلی تهیه می‌شود و در اختیار رسانه‌های بزرگ قرار می‌گیرد تا بتوانند به صورت مشترک برای گزارش‌های میدانی از آن استفاده کنند.
بنیادها و سازمان‌های خیریه و بشردوستانه به ویژه آنها که در زمینه رسانه فعال هستند، می‌توانند با تعریف بودجه یا جوایزی برای پروژه‌های محلی و منقطه‌ای، خبرنگاران و رسانه‌های کوچکتر را برای ادامه کار تشویق و حمایت کنند.
سیاست‌گذاری و جهت‌گیری انجمن‌ها و اتحادیه‌های روزنامه‌نگاری در حمایت از رسانه‌های محلی هم می‌تواند پشتوانه محکمی برای ادامه کار آنها ایجاد کند. توجه بیشتر اتحادیه‌ها به خبرنگاران و روزنامه‌نگاران دور از مرکز مخصوصا زمانی که خطر بیکار شدن یا تعطیلی رسانه‌هایشان در کار است، بسیار حیاتی است.
دسترسی دیجیتال
فناوری‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها از یک سو تهدیدی برای روزنامه‌نگاری مستقل و معتبر محلی است، اما از طرفی هم می‌تواند برای ترویج و حمایت از آن به کار رود. تغییر شیوه‌های سنتی خبررسانی مانند چاپ روزنامه و نشریه، به پلتفرم‌های دیجیتال و مجازی می‌تواند هزینه‌ها را کاهش دهد و امکان خبررسانی سریع‌تر با نیاز کمتر به امکاناتی مانند دفتر و ساختمان و چاپخانه را فراهم کند.
البته لازمه این کار در مرحله اول، دسترسی منطقه‌ای به اینترنت مناسب و پرسرعت و پر کردن شکاف دیجیتال میان مناطق مرکزی و دورافتاده‌تر است.
راه‌اندازی برنامه‌هایی برای افزایش «سواد دیجیتال» هم می‌تواند به ساکنان مناطق کم‌پوشش کمک کند تا با درک و شناخت بهتر از فضای مجازی، امکان تشخیص دقیق‌تر اخبار و گزارش‌های معتبر را از میان انبوهی از اخبار و اطلاعات خام و ساختگی پیدا کنند.
مقاله‌های دیگر درباره روزنامه‌نگاری مدرن به قلم نویسنده:
