درز اسناد محرمانه حکومتی یا افشای مدارک فساد و سو‌ء‌استفاده قدرتمندان و حاکمان در فضای دیجیتال این‌روزها، فرصتی استثنایی برای روزنامه‌نگاران ایجاد کرده است تا به یکی از مهم‌ترین وظایف حرفه‌ای خود، یعنی افزایش آگاهی عمومی و پاسخگوکردن صاحبان قدرت، عمل کنند. این فرصت البته عاری از خطر نیست؛ خطری که هم خبرنگار، هم افشاگران را تهدید می‌کند و در گامی بالاتر موقعیت یا جان افرادی را که نامشان افشا شده، به خطر می‌اندازد.
روزنامه‌نگاران گاه به واسطه یک منبع محرمانه به اسناد افشاگرانه دسترسی پیدا می‌کنند و گاهی هکرهایی با انگیزه‌های گوناگون، همچون دادخواهی اجتماعی یا انتقام‌گیری سیاسی، این اسناد را منتشر می‌کنند. امروز بر خلاف گذشته، می‌توان میلیون‌ها سند را در حافظه دیجیتالی کوچکی جا داد یا روی سروری پنهان در فضای مجازی ذخیره کرد. در سال‌های اخیر افشای اسناد محرمانه در مقیاس وسیع، بارها در سطح بین‌المللی رخ داده است؛ از ویکی‌لیکس گرفته تا اسناد پاناما، یا آنچه به تازگی گروه هکری «عدالت علی» از اسناد و مدارک قوه قضاییه در ایران منتشر کرده است.
افشاگری‌های وسیع، به ویژه اسناد محرمانه، می‌تواند در حکومت‌های خودکامه و غیرشفاف گامی اساسی برای دستیابی به حق «دانستن مردم» به حساب بیاید و برای همین هم اغلب توجه و علاقه عمومی را جلب کند. اما واقعیت این است در افشاگری‌های گسترده‌ای همچون هک اسناد و مدارک قوه قضاییه، حجم بالای اطلاعات ارائه‌شده می‌تواند افکار عمومی را سردرگم کند؛ یا مردم نتوانند اسناد مهم را در میان میلیون‌ها سند پیدا کنند. گاهی افشاگر، اسناد را مستقیم در اختیار رسانه‌ها قرار می‌دهد یا خود آنها را منتشر می‌کند. در هر دو صورت، رسانه و روزنامه‌نگار باید علاوه بر دسته‌بندی موضوعی و محتوایی این اسناد، آنها را از صافی‌های مختلف حقوقی و قانونی بگذرانند و در نهایت آنچه بیشترین نفع را برای عموم مردم دارد، منتشر کنند. همچنین روزنامه‌نگاران باید از انتشار آنچه بدون هیچ دستاوردی برای خیر عمومی، به حیثیت یا امنیت افراد آسیب می‌زند، خودداری کنند.
درز اسناد محرمانه حکومتی چه فایده و ضرری دارد؟
افشای اسناد محرمانه حکومت‌ها بالقوه می‌تواند عملکرد دولت‌ها و نهادهای قدرت را در زمینه‌های گوناگون از جمله حقوق بشر، سیاست خارجی و مسائل اقتصادی به چالش بکشد و زمینه را برای گفت‌وگو و پرسش‌های انتقادی یک جامعه باز کند. در عین‌حال درز این اسناد می‌تواند به افزایش شفافیت، پاسخ‌گویی و مسئولیت‌پذیری حکومت‌ها منجر شود. اگر حکومتی دستگاه قضایی مستقل داشته باشد، افشای جرم وجنایت‌های احتمالی در اسناد، راه را برای پیگیری قضایی متهمان هموارتر می‌کند. موضوعاتی مانند خطای دولت‌ها در زمینه تامین سلامت، امنیت عمومی و رفاه اجتماعی از جمله مواردی است که از زاویه منافع عمومی و مصلحت جامعه، ارزش افشای چنین اسنادی را دوچندان می‌کند.
درز اسناد محرمانه حکومتی اغلب عواقبی هم در پی دارد، این افشاگری در جنبه عمومی می‌تواند موجب به خطر افتادن امنیت ملی یا حتی افزایش احتمال جنگ شود؛ و از منظر حقوق خصوصی نیز اطلاعات مربوط به شهروندان در این وانفسا در دسترس عموم قرار می‌گیرد و ممکن است امنیتشان را در معرض خطر جدی قرار دهد.
در مواردی که کفه زیان‌های احتمالی نسبت به منفعت عمومی سنگینی می‌کند، روزنامه‌نگار و مدیران رسانه با تصمیم‌گیری دشوار و دو راهی‌های اخلاقی روبرو می‌شوند؛ علاوه بر این باید در این مسیر مشکلات و عواقب احتمالی همچون شکایت حقوقی را هم به جان بخرند.
مسئولیت روزنامه‌نگاران
چه منبع محرمانه افشای اسناد مستقیم با خبرنگار تماس گرفته باشد و چه اسناد به صورت فله‌ای در دسترس همه از جمله رسانه‌ها قرار گرفته باشد، روزنامه‌نگاران برای پرداختن، تحلیل و انتشار خبر و گزارش این اسناد باید حساسیت بسیاری به خرج دهند، از جمله راستی‌آزمایی، در نظرگرفتن ملاحظات امنیتی، مسائل حقوقی و فشارهای سیاسی و رعایت بی‌طرفی.
راستی‌آزمایی
در دنیایی که جعل و دستکاری اطلاعات هر روز مرزهای تازه‌ای را درمی‌نوردد، راستی‌آزمایی اسناد افشاشده از مهم‌ترین و در مواردی مشکل‌ترین مراحل کار یک روزنامه‌نگار است، به ویژه وقتی که افشاگر هویت خود را برای روزنامه‌نگاران هم آشکار نکرده باشد. شیوه راستی‌آزمایی به نوع اسناد و موضوعی که در آنها مطرح شده، بستگی دارد. راهنماهای زیادی برای این کار در فضای مجازی منتشر شده است. در یکی از این مقاله‌ها توصیه‌های کاربردی مشخصی برای راستی‌آزمایی ارا‌ئه شده است از جمله:
- چک کردن متادیتا یا فراداده اسناد برای به دست آوردن اطلاعاتی مانند تاریخ ایجاد فایل یا بهروز شدن آن به کار می‌آید، البته باید نظر داشت که متادیتا هم قابل دستکاری است.
متادیتا در واقع شناسنامه فایل است که می‌تواند اطلاعاتی مانند تاریخ ایجاد سند یا زمان آخرین تغییرات آن را نشان دهد. مثلا در سیستم‌عامل ویندوز می‌توان با راست‌کلیک روی فایل‌ها و انتخاب گزینه Properties، اطلاعات آنها را دریافت کرد. نرم‌افزارها و ابزارهای تخصصی‌تر هم برای این کار وجود دارد که با جست‌وجوی اینترنتی ساده قابل دسترسی هستند. - بررسی نمودار‌ها، گرافیک‌ها و تصاویر اسناد با ابزارهایی مانند جست‌وجوی معکوس عکس و تصویر در گوگل و تطبیقش با اطلاعات قابل استنادی که در دسترس روزنامه‌نگار است. برای جست‌وجوی تصویر در گوگل این راهنما را بخوانید.
- بررسی اسامی و ارتباط‌های سازمانی در اسناد برای مقایسه با چارت‌های سازمانی و اسامی و ارتباط‌های مقام‌های رسمی، در بعضی موارد ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین راه برای قیاس اسناد با واقعیت است.
علاوه بر این در مرحله راستی آزمایی روزنامه‌نگار می‌تواند به دنبال پاسخ سوالاتی از این دست باشد:«چرا این اسناد را برای من فرستاده‌اند؟» یا اینکه «این اسناد چه چیزی ممکن است کم داشته باشد؟» و «آیا جهت‌گیری آشکاری در این اسناد وجود دارد؟»
بهروز تورانی، روزنامه‌نگار و از مشاوران مدرسه روزنامه‌نگاری میدپوینت با اشاره به احتمال «افشای مهندسی‌شده» اسناد هنگام درز آنها به رسانه‌ها، می‌گوید: «ممکن است کسی که به اسناد و اطلاعات دسترسی پیدا کرده، بخشی از آن را با انگیزه‌های شخصی و به شکل دستچین برای هدف و منفعت خاصی منتشر کند.»
او می‌گوید با وجود آن که در اغلب موارد هویت هکرها پنهان می‌ماند اما بررسی سابقه آنها و اعتبارسنجی آنچه در گذشته انجام داده‌اند، می‌تواند به تصمیم‌گیری درباره چگونگی برخورد با اسناد درزشده کمک کند. جلسه میدپوینت درباره افشای اسناد محرمانه و نظر کارشناسان و خبرنگاران را در لینک زیر گوش بدهید.
ملاحظات امنیتی
اسناد افشاشده را اغلب منابع ناشناس یا محرمانه به بیرون درز می‌دهند یا اینکه در حمله سایبری یا حتی فیزیکی افشا می‌شوند. در مواردی که منبع محرمانه اسناد را به دست خبرنگار می‌رساند، حفاظت از منبع چنین خبری یکی از وظایف حیاتی روزنامه‌نگار است.
- برای مطالعه بیشتر دراین‌باره رجوع کنید به مقاله فریادها و نجواها؛ چرا حفاظت از منابع خبری محرمانه مهم است؟
لزوم رعایت مسائل امنیتی، از لحظه راستی‌آزمایی تا ذخیره اسناد و بالاخره انتشارشان اهمیت دارد، چرا که در تمام این مراحل ممکن است روزنامه‌نگار در معرض غضب و برخورد نهادهای قدرت قرار بگیرد و با در نظر گرفتن جوانب می‌توان مخاطرات را به حداقل رساند.
رعایت نکات امنیتی در مورد افرادی که نام و اطلاعاتشان در اسناد آمده یکی دیگر از مسئولیت‌های روزنامه‌نگاران در این مسیر است.
مسئولیت اصلی خبرنگار یا رسانه در این مرحله محافظت از حریم خصوصی افرادی است که توجیه و دلیل قانع‌کننده‌ای برای قرار دادن آنها در معرض خطر وجود ندارد؛ برای مثال افرادی که نام و داده‌های مربوط به آنها قرار بوده پرده از فعالیت‌های شخص یا نهاد دیگری بردارد، اما در عمل آنها را به قربانیان ثانویه و ناعادلانه افشاگری تبدیل کرده است.
سوم آوریل سال ۲۰۱۶ یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های درز اسناد محرمانه در تاریخ روزنامه‌نگاری در دسترس عمومی قرار گرفت. در جریان افشای «اسناد پاناما» بیش از ۱۱ میلیون سند دیجیتال با حجمی معادل ۲/۶ ترابایت منتشر شد. این اسناد محرمانه درباره فعالیت بیش از ۲۰۰ هزار شرکتی بود که برای فرار مالیاتی و پنهانکاری مالی، در مراکز فراساحلی یا آفشور کشورها و مناطق مختلف جهان ثبت شده بودند. این مناطق از نظر مالی و اقتصادی مقررات سفت و سختی ندارند و نرخ مالیات بر درآمد آنها بسیار پایین‌تر از معمول است. اسامی بسیاری از سیاستمداران بین‌المللی و چهره‌های مشهور در این اسناد به چشم می‌خورد. انتشار اسناد سروصدای زیادی به پا کرد.
این اسناد را یک منبع خبری ناشناس در اختیار خبرنگاری از روزنامه آلمانی «زوددویچه سایتونگ» قرار داد. افشاگر کمی بعد و همچنان به صورت ناشناس گفت هدفش از افشاگری نشان دادن بی‌عدالتی و نابرابری اقتصادی در جهان بوده است.
روزنامه آلمانی خیلی زود دریافت که پردازش این حجم از اطلاعات و داده‌ها به تنهایی امکان‌پذیر نیست و از «کنسرسیوم بین‌المللی روزنامه‌نگاران تحقیقی» یا آی‌سی‌آی‌جی کمک خواست.
این نهاد از روزنامه‌نگاران بیش از ۱۰۰ رسانه در ۸۰ کشور دنیا، از جمله گاردین، بی‌بی‌سی و لوموند برای تحلیل و پردازش داده‌های مربوط به این اسناد کمک خواست. ۳۸۰ خبرنگار حدود یک سال روی داده‌های خام اسناد پاناما کار کردند. در همان اولین‌روزهای انتشار گزارش‌هایی بر اساس اسناد پاناما، ادوارد اسنودن، افشاگر مشهور آمریکایی، در توییتی آن را «بزرگ‌ترین درز اسناد در تاریخ روزنامه‌نگاری داده‌محور» توصیف کرد.
قبل از انتشار اسناد، زوددویچه سایتونگ این اسناد را در کامپیوترهایی کاملا جدا از اینترنت و در اتاقی با دسترسی بسیار محدود ذخیره کرد. نگرانی آنها تنها لو رفتن پیش از موعد اسناد یا حتی فاش شدن هویت منبع به شدت محرمانه آن نبود؛ بلکه باید امنیت روزنامه‌نگاران همکار در این پروژه را هم در نظر می‌گرفتند، چرا که برخی از آنها در کشورهایی کار می‌کردند که نام مقامات فاسدش در این اسناد آمده بود.
ملاحظات حقوقی و فشارهای سیاسی
درز اسناد به‌خصوص درباره دولت‌ها می‌تواند پیامدهای حقوقی جدی برای خبرنگار یا رسانه داشته باشد. ممکن است رسانه در نهایت تصمیم بگیرد مصلحت عمومی را بر موانع حقوقی اولویت دهد؛ اما آگاهی از جنبه‌ها و عواقب حقوقی درز اسناد می‌تواند در تمام مراحل، چه پیشگیری از اقدام حقوقی و چه دفاع در برابر شکایت احتمالی، راهگشا باشد.
قوانین مربوط به افشا یا انتشار اسناد محرمانه در کشورهای مختلف متفاوت است، اما یک مساله تقریبا در همه جا مشترک است: دولت‌ها از افشاکنندگان یا رسانه‌هایی که اسناد را منتشر می‌کنند، دل خوشی ندارند و تلاش می‌کنند مانع کارشان شوند.
در بسیاری از موارد فشارهای سیاسی حتی بدون زمینه حقوقی موجه، بر خبرنگار یا رسانه وارد می‌شود تا از انتشار اسناد یا ادامه اطلاع‌رسانی جلوگیری شود. این مورد در کشورهایی با حکومت‌های استبدادی و سرکوبگر که دستگاه قضایی مستقلی ندارند، می‌تواند به قیمت بازداشت یا جان روزنامه‌نگار تمام شود.
رعایت بی‌طرفی و پرهیز از شتابزدگی
مسئولیت‌های خبرنگار و رسانه در مرحله انتشار اسناد درزشده هم به اشکال مختلف ادامه پیدا می‌کند. توجه به منفعت و مصلحت عمومی در گزینش و انتشار اسناد و اولویت آن نسبت به اهدافی همچون کسب شهرت و موقعیت یا انتقام‌جویی شخصی و صنفی، از جمله مهم‌ترین این مسئولیت‌هاست.
علاوه بر آن تعهد به رعایت بی‌طرفی و انصاف و همین‌طور خودداری از تلاش برای جهت‌دهی به افکار عمومی در مرحله انتخاب و انتشار اسناد می‌تواند مرحله‌ای دشوار و حساس در جلب اعتماد عمومی باشد.
بهروز تورانی معتقد است شتابزدگی در انتشار اسناد درزشده، حتی اگر نفع عموم هم در آن لحاظ شده باشد، می‌تواند پیامدهای جدی و جبران‌ناپذیری داشته باشد. به گفته او «صرف زمان، استفاده از تیم فنی، تیم تحقیق و مهم‌تر از همه راستی‌آزمایی دقیق» می‌تواند به اعتبار گزارش رسانه از اسناد کمک کند.
آقای تورانی «عامل تردید» را هم در مواردی که قطعیت کافی برای رسانه یا روزنامه‌نگار به دست نیامده، بسیار مهم می‌داند: «به عنوان روزنامه نگار همان‌قدر که به مخاطب می‌گوییم چه چیزهایی را می‌دانیم و دانسته‌هایمان را به اشتراک می‌گذاریم، به همان اندازه باید به مخاطب بگوییم چه چیزهایی را نمی‌دانیم یا نمی‌توانیم مستقلا تایید کنیم. عامل تردید را حتما باید به داستان اضافه کنیم.»
در نهایت آنچه بعد از پیمودن تمام این مراحل، کار روزنامه‌نگار را معنا می‌دهد، نه فقط انتخاب و انتشار اسناد خام، که توضیح پس‌زمینه و سابقه موضوع و دلیل اهمیتش برای مخاطبان است.
تحلیل و تفسیر داده‌های خام به دست آمده از دل اطلاعات افشا شده است که اهمیت واقعی این اسناد را پیش چشم مخاطبان عادی می‌گذارد؛ زوایایی که ممکن است از دید مخاطبان عادی پنهان بماند.
مقاله‌های آموزشی دیگر به قلم نویسنده:
