رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، اعلام کرده است در سال جاری میلادی برای مخاطبان فارسی‌زبان شبکه‌های تلویزیونی دیجیتال راه‌اندازی می‌شود. هرچند اگر او پیروز انتخابات ریاست‌جمهوری نباشد، ممکن است معادلات تغییر کند.
در حال حاضر دو رسانه تیآرتی و آناتولی در ترکیه به صورت رسمی محتوای فارسی از جمله متن و پادکست تولید می‌کنند؛ اما تاسیس یک تلویزیون فارسی دولتی تاریخچه رسانه‌های فارسی در ترکیه را وارد مرحله تازه‌ای خواهد کرد.
ماجرا از کجا آغاز شد؟
تلاش برای ساخت یک شبکه فارسی‌زبان از حدود ۱۵ سال پیش شروع شده و هنوز به سرانجام نرسیده است.
ابراهیم شاهین، مدیرعامل وقت رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه (تیآرتی)، اولین کسی بود که سال ۲۰۰۸ خبر داد مطالعات در مورد دو شبکه تلویزیونی کردی و فارسی آغاز شده است.
او گفته بود زیرساخت مناسب برای ایجاد این شبکه‌ها به وجود آمده و رجب طیب اردوغان، نخست‌وزیر وقت ترکیه هم از این طرح حمایت می‌کند.
تیآرتی کردی سال ۲۰۰۹ و تیآرتی عربی سال ۲۰۱۰ به طور رسمی کارشان را آغاز کردند، اما از شبکه فارسی تیآرتی خبری نشد تا دسامبر ۲۰۲۲ که بار دیگر رجب‌طیب اردوغان، این بار در قامت رئیس‌جمهوری ترکیه اعلام کرد این شبکه دیجیتال به‌زودی راه‌اندازی می‌شود.
آقای اردوغان در ششمین دوره همایش تیآرتی ورلد در دسامبر ۲۰۲۰ گفت: «در سال ۲۰۲۰ مسیری که با تیآرتی عربی و جهانی آغاز شده بود، با راه‌اندازی شبکه‌های دیجیتال آلمانی و روسی ادامه یافت. تیآرتی این مسیر را با افتتاح شبکه‌های دیجیتالی به زبان‌های فارسی و اسپانیایی در سال ۲۰۲۳ ادامه خواهد داد.»
آقای اردوغان که معتقد است سریال‌های پرطرفدار ترکیه‌ای توانسته‌اند گردشگران بسیاری به کشورش بیاورند، می‌گوید به دنبال گسترش «نگاه مثبت» به ترکیه است.
رئیس‌جمهوری ترکیه درباره اهمیت سریال‌های ترکی گفت: «کشورمان در زمینه صادرات سریال در جایگاه دوم جهان قرار دارد. به نظرم این سریال‌ها در افزایش گردشگران خارجی در ترکیه نیز تاثیر خوبی دارد. همچنین موجب دید مثبت نسبت به کشورمان شده و گاهی شاهدیم که در برخی کشورها با زبان ترکی از ما استقبال می‌شود.»
چرا تلویزیون فارسی؟
مناسبات ترکیه با فارسی‌زبانان در چند سال اخیر تغییرات چشمگیری داشته است.
افزایش روزافزون جمعیت فارسی‌زبان ترکیه و حضور پرتعداد شهروندان ایران و افغانستان و خرید بیش از ۲۳ هزار خانه در سه سال منتهی به ۲۰۲۲ از عمده این تغییرات است.
تفاوت زبانی و تسلط نداشتن ساکنان جدید ترکیه به زبان ترکی را می‌توان از دلایل تکاپوی دوباره برای راه‌اندازی این تلویزیون دانست.
اگرچه جز ۳۰ هزار نفر بیشتر ساکنان فارسی‌زبان ترکیه حق رای ندارند، با این حال جمعیت زیاد فارسی‌زبانان ساکن این کشور تاثیرات اجتماعی زیادی در ترکیه دارد؛ آنها می‌توانند جذب سرمایه و افزایش میزان تجارت میان دو کشور را گسترش دهند.
در عین‌حال برخی صاحب‌نظران معتقد هستند رسانه فارسی زبان با سیاستگذاری دولت ترکیه می‌تواند در رقابت منطقه‌ای میان ایران و ترکیه برای برتری و پیشی گرفتن از یکدیگر و جنگ رسانه‌ای تاثیرگذار باشد.
منطقه خاورمیانه در سال‌های اخیر در میانه جنگ‌های مستقیم و نیابتی، بالا گرفتن جنگ رسانه‌ای را نیز شاهد است.
کشورهای منطقه این‌روزها با سرمایه‌گذاری در زمینه جنگ رسانه‌ای در تلاش هستند تا روایت مورد وثوق و هماهنگ با سیاست‌هایشان را به گوش همسایگان و البته جهان برسانند.
با این همه، چنین سیاست‌های رسانه‌ای چندان هم جدید نیست. اواخر قرن نوزدهم، با حمایت دولت عثمانی دست‌کم به ۷ زبان گوناگون نشریه منتشر می‌شد که برخی به زبان فارسی بودند. اگر چه این حمایت‌ها طولانی‌مدت نبود، ولی حکمرانان این خاک از دیرباز به دنبال ایجاد راه ارتباطی با جهان فارسی زبان بوده‌اند. این ارتباط در برهه‌های زمانی گوناگون با اهداف متفاوتی پیگیری می‌شد، گاه با هدف حفظ میراث فرهنگی مشترک و گاه برای اطلاع‌رسانی به اتباع فارسی‌زبان ساکن خاک عثمانی و در بزنگاه‌هایی برای ایجاد هژمونی سیاسی.
آنکارا سال‌هاست به واسطه تولیدات سینمایی و سریال‌سازی، در منطقه هژمونی نسبتا فراگیری را از آن خود کرده است؛ اما اعلام تاسیس یک شبکه به زبان فارسی، آن هم به فاصله نزدیکی بعد از راه‌اندازی شبکه‌های کردی و عربی، این گمان را به وجود آورده که دولت ترکیه می‌خواهد با تاسیس شبکه فارسی‌زبان روایت رسمی مورد تایید خود از این کشور و منطقه را به مخاطبان فارسی‌زبان ارائه کند.
رجب طیب اردوغان، در ششمین دوره همایش تیآرتی ورلد گفت «هدف ما این است که سخنگوی خیر، حقیقت و حقانیت در سراسر جهان باشیم.» اما رسانه‌های دولتی ایران چنین برداشتی از حرف‌های او نداشتند.
در خاک آناتولی از دیرباز بازوی رسانه‌ای به مدد سیاست آمده است و بعضی تحلیلگران ایرانی هم طرح گسترش رسانه‌های فارسی را به اهداف ملی‌گرایانه ترکی آقای اردوغان نسبت می‌دهند.
رسانه‌های غیررسمی فارسی رسانه‌های غیررسمی ترکیه با محتوای فارسی دوام چندانی نداشته‌اند.
|
تحلیل منتقدان ایرانی: تجزیه، جذب سرمایه یا نفوذ
اعلام عمومی تاسیس یک تلویزیون فارسی در همسایگی ایران، نگرانی‌هایی را در میان برخی کارشناسان ایرانی نزدیک به جمهوری اسلامی به وجود آورده است.
وبسایت «احرار خبر» در یک یادداشت کوتاه دلیل تاسیس رسانه فارسی در ترکیه را این می‌داند که «با نمايش جذابيت‌‌های فرهنگی، اقتصادی و صنعتی کشورشان اشتياق سرمايه‌‌گذاری برای سرمايه‌‌گذاران خارجی و جذب ميليونی گردشگر را افزايش دهند».
وبسایت «اصفهان امروز» نیز در یادداشتی راه‌اندازی رسانه تیآرتی فارسی را ناشی از غفلت رسانه‌های ایران می‌داند. نویسنده این یادداشت تاکید می‌کند: «ایران که همواره از مدیریت رسانه‌ای و سرمایه‌گذاری بر روی موضوع مهم رسانه‌ها آسیب‌پذیر بوده، از جمله اهداف کشورهای مختلف برای نفوذ رسانه‌ای است. در حال حاضر به‌جز شبکه‌های گروه‌های تجزیه‌طلب و تروریست، ۱۴ شبکه فارسی‌زبان غیرایرانی در حال فعالیت هستند که از کشورهای مختلف تغذیه مالی می‌شوند.»
رضا عابدی گناباد، فعال‌رسانه‌ای نزدیک به جمهوری اسلامی، در یک مصاحبه می‌گوید موضوع حضور رسانه‌ای به زبان فارسی ترکیه را باید از زمان تاسیس شبکه جم بررسی کرد. شبکه‌ای که مدیرش سعید کریمیان، در استانبول ترور شد.
آقای عبادی گناباد بدون اشاره به این که این تلویزیون در انگلستان پای گرفته است، آن را شبکه‌ای «با هدف [تغییر] سبک زندگی خصوصا در حوزه بانوان و به ویژه خانم‌هایی که وقت آزاد دارند و شاغل نیستند» دانسته و آن را «برنامه ریزی شده» و هدفمند می‌داند.
او می‌گوید: «ترکیه یک مرکز پژوهشی خیلی قوی به نام ایرام دارد که البته وابسته به سازمان اطلاعات و امنیت ترکیه است و متاسفانه برخی از این جریانات تجزیه طلب هم آنجا جذب شدند».
این تحلیلگر نزدیک به رسانه‌های دولتی ایران رویکرد این دو سازمان را یکی دانسته و آنها را به تلاش برای تجزیه‌طلبی متهم می‌کند: «تجربه‌های پیشین ترکیه از جمله همین تیآرتی و ایرام نشان می‌دهد که اینها در بحث تجزیه‌طلبی و قوم‌گرایی و پان ترکیسم فعال خواهند بود».
«نیلوفر قدیری» روزنامه‌نگار و سردبیر پیشین روزنامه همشهری در دوره شهرداری پیروز حناچی نیز به بررسی تاثیرات احتمالی این شبکه پرداخته است.
او در مصاحبه‌ای با عنوان «تیآرتی فارسی یک تهدید است» می‌گوید: «ما با ترکیه هم به لحاظ موضوع آذربایجان، هم اقتصادی و سیاسی رقیب هستیم و قطعا اگر آنها در این شرایط به دنبال راه‌اندازی یک شبکه هستند، می‌خواهند منافع خود را هم پیش ببرند و وقتی که موفقیت تجربه اینترنشنال را می‌بینند راه را برای خودشان سخت نمی‌بینند.»
خانم قدیری در مصاحبه پیش‌بینی کرده است: «من آن روز را دور نمی‌بینم که ۴ یا ۶ ماه دیگر مقامات سیاست خارجه ما مجبور شوند که در بلندگوی رسمی از کشور ترکیه خواهش کنند جلوی آن شبکه فارسی زبان را بگیرد تا در مسائل ایران مداخله نکنند».
آیا راه می‌افتد؟
در ۱۵ سال گذشته مدیران تیآرتی توضیح نداده‌اند چرا با وجود اعلام قبلی شبکه تلویزیونی فارسی هنوز کارش را شروع نکرده است.
تاخیر در راه‌اندازی شبکه فارسی تیآرتی هر بار بعد از مطرح شدن آن، باعث شده که منتقدان درباره اجرایی شدن این وعده تردید داشته باشند.
علاوه بر این ابهام در کادر اجرایی و تامین نیروی انسانی مسلط به زبان فارسی نیز مطرح است.
در کنار این عوامل، نارضایتی عمومی از حضور شهروندان کشورهای دیگر در ترکیه و اعتراضاتی که در برخی مناطق درباره صرف هزینه برای آنها به وجود شکل گرفته، در گمانه‌زنی‌ها از جمله موانع پیش روی تاسیس این شبکه دانسته می‌شود.
از همه مهم‌تر انتخابات ریاست جمهوری پیش روی ترکیه است که مشخص نیست برنده آن رجب طیب اردوغان باشد و بتواند سیاست خود برای تاسیس تلویزیون فارسی را پیش ببرد.
۵۸ رسانه غیرترکی از میان چهار هزار رسانه
پژوهشی که فورکان تونچ‌دمیر در سال ۲۰۲۲ در مورد رسانه‌های ترکیه انجام داده، نشان می‌دهد که در این کشور بیش از ۴ هزار رسانه صوتی و تصویری در ابعاد ملی و محلی فعالیت می‌کنند.
از مجموع آنها تقریبا ۵۸ رسانه محتوای غیر ترکی دارند.
فهرست رسانه‌های رسمی و غیررسمی ترکیه را که به زبان‌هایی غیر از ترکی محتوا دارند، اینجا ببینید.
بیشتر رسانه‌هایی که در ترکیه به زبان‌های غیر ترکی محتوا تولید می‌کنند، زمان انتشار مطالبشان نامنظم است. از میان آنها ۳۹ رسانه محتوای خبری به زبان انگلیسی دارند. ۱۵ رسانه به زبان کردی، ۹ رسانه نیز به زبان عربی تولید محتوا می‌کنند و تنها ۲ رسانه رسمی محتوای فارسی دارند.
تیآرتی: سازمان رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه یا به اختصار تیآرتی که قصد دارد تلویزیون فارسی تاسیس کند، در حال حاضر تولیدات رسانه‌ای فارسی از جمله وبسایت و پادکست دارد.
بخش فارسی تیآرتی در سال ۲۰۱۶ تاسیس شده و بیشتر اخباری مربوط به وقایع داخلی ترکیه را به‌زبان فارسی منتشر می‌کند.
تیآرتی تنها رسانه سراسری ترکیه است که طبق بند سه ماده ۱۳۳ قانون اساسی این کشور، دارای «شخصیت حقوقی عمومی» است. این سازمان ۱۸ شبکه تلویزیونی و ۱۷ شبکه رادیویی دارد.
آناتولی: این خبرگزاری با تولید محتوا به ۱۲ زبان متنوع‌ترین رسانه از این نظر در ترکیه است.
آناتولی مهم‌ترین رسانه اینترنتی فارسی زبان ترکیه است که فعالیت خود به زبان فارسی را در سال ۲۰۱۵ به عنوان نهمین زبان خود آغاز کرده است. این خبرگزاری برخلاف تیآرتی در ایران دفتر دارد.
اوایل سال ۲۰۲۲ مجموعه یادداشت‌هایی درباره با دخالت‌های ایران در کشورهای سوریه، یمن و عراق در وبسایت آناتولی منتشر شد که به جدال رسانه‌ای میان دو کشور انجامید. خبرگزاری تسنیم، وابسته به سپاه، مجموعه این مقالات را «جیغ بنفش رسانه دولتی ترکیه» عنوان کرد و سلسله یادداشت‌هایی را در پاسخ به این یادداشت منتشر کرد.
هر دو خبرگزاری گرچه خبرنگاران پرشمار، فیلم‌ها و عکس‌های اختصاصی و همچنین آرشیوی غنی دارند، اما از این امکانات در اخبار فارسی خود کمتر استفاده می‌کنند. به‌ویژه در بخش نوشتاری ساختار استاندارد خبرنویسی را چندان رعایت نمی‌کنند.
