«اگر این گزارش را می‌خوانید و گاهی فکر خودکشی در سر دارید، در آمریکا با شماره ۹۳۳، در ایران با شماره ۱۲۳ یا ۱۴۸۰ تماس بگیرید». این جمله‌ای است که رسانه‌ها در پایان گزارش‌های مربوط به خودکشی تکرار می‌کنند و برای یادآوریش هم دلیل منطقی و اخلاقی دارند.
سازمان بهداشت جهانی هشدار می‌دهد رفتار غیرمسئولانه، مخصوصا در انتشار گزارش خودکشی چهره‌های مشهور- مانند آنچه در مورد کیومرث پوراحمد دیدیم- می‌تواند تاثیر منفی بر افراد افسرده‌ای که فکر خودکشی دارند، بگذارد.
قهرمان ساختن از قربانی خودکشی، برانگیختن احساسات با تیترهای هیجان‌انگیز، شرح جزئیات شیوه خودکشی، تکرار بیش از حد خبر و بزرگنمایی و ساده‌انگاری و تقلیل دادن دلایل خودکشی ممکن است منجر به «تقلید خودکشی» در افراد مردد شود.
خودکشی موضوعی جدی در جامعه است و از رسانه‌ها انتظار می‌رود هنگام پوشش اخبار مربوط به آن مسئولانه رفتار کنند و راهنمایی‌های لازم را برای فاصله گرفتن از افکار منجر به خودکشی در اختیار مخاطبان بگذارد.
امشب هنرمندی می‌میرد
هشت سال پیش از مرگ کیومرث پوراحمد، کارگردان شناخته شده ایرانی، پوشش خبر خودکشی رابین ویلیامز، بازیگر و کمدین آمریکایی، بحث‌های زیادی ایجاد کرد. درباره بازتاب تبعات مرگ کیومرث پوراحمد هنوز به‌طور دقیق آماری نداریم، اما پنج ماه بعد از خودکشی رابین ویلیامز میزان خودکشی در آمریکا ۱۰ درصد افزایش یافت.
پوشش بی‌وقفه خبر خودکشی رابین ویلیامز با جزئیات تکان‌دهنده، آن‌هم خبر خودکشی مردی که همیشه مقابل دوربین خنده به لب داشت، از اشتباهات رسانه‌های جریان اصلی بود که سبب شد انجمن‌های روانشناسی هشدارهایی منتشر کنند.
فروردین امسال در ساعات اولیه بعد از مرگ کیومرث پوراحمد هم بعضی از جملات و تیترها و مخصوصا عکسی که از جسد آقای پوراحمد منتشر شد، می‌توانست برای افراد افسرده و گرفتار در افکار خودکشی، تلنگری مرگبار باشد.
روزنامه شرق، پنجشنبه ۱۷ فروردین تیتر زد: «پسر بی‌بی دلش کوچک بود»؛ اشاره‌ای به مادربزرگ مجید و مادر واقعی آقای پوراحمد در مجموعه تلویزیونی قصه‌های مجید که از مشهورترین آثار کیومرث پوراحمد بود. ساده‌سازی دلایل خودکشی و گاهی حتی تقدیس آن در مورد کیومرث پوراحمد بارها در مطبوعات ایران دیده شد.
روزنامه اعتماد نامی تازه و فانتزی برای خودکشی برگزید: «مرگ خودخواسته هنرمند». تحلیلگران در یادداشت‌های مختلف و مفصل دلیل مرگش را به نقل از مجله سینمایی فیلم امروز، «افسردگی، بیهودگی و ناامیدی از آینده» تفسیر کردند و حتی به جنبش اعتراضی زن، زندگی، آزادی نسبت دادند. بعضی از رسانه‌های فارسی خارج از ایران از جمله ایران اینترنشنال هم از همان تیتر استفاده کردند.
انجمن روانشناسی ایران هشدار داد این ادبیات می‌تواند باعث «مشروعیت دادن» به خودکشی شود.
آیا خودکشی مسری است؟
سازمان بهداشت جهانی سال ۲۰۰۸ اعلام کرد افراد آسیب‌پذیر ممکن است تحت تاثیر این اخبار قرار بگیرند و حیاتشان به خطر بیفتد؛ مخصوصا اگر شیوه پوشش، دامنه‌دار و حساسیت برانگیز و با شرح جزئیات شیوه خودکشی باشد.
نتیجه بررسی ۲۰ تحقیق نشان می‌دهد در روزهای پس از خودکشی یک چهره سرشناس، موارد خودکشی به شکل معناداری افزایش یافته و حتی در برخی جوامعٍ مورد مطالعه ۱۳ درصد بیشتر شده است.
برخی از تحقیقات نشان می‌دهند خودکشی می‌تواند «مسری» باشد و در جامعه تقلید شود.
بیشتر این مطالعات بر روزنامه‌های چاپی متمرکز بوده تا تلویزیون. نتیجه پژوهش‌ها نشان می‌دهد پرداختن در صفحه اول با تیتر بزرگ و به صورت متوالی با شرح جزئیات خودکشی، در مخاطب اثرات منفی داشته است.
در مقاله دیگری از مرکز تحقیقات خودکشی دانشگاه آکسفورد، نتیجه‌گیری شده که به طور خاص شرح شیوه خودکشی در روزنامه و تلویزیون باعث افزایش معنادار شمار خودکشی‌ها می‌شود.
در تحقیق دیگری که دانشگاه کلمبیا منتشر کرده، به مجموعه‌ای از تحقیقات در این زمینه ارجاع داده شده که اثر پوشش رسانه‌ها بر افزایش تعداد خودکشی‌ها در جامعه آمریکا را ثبت کرده‌اند. تا پیش از دهه ۱۹۹۰ میلادی، پژوهشگران اطمینان نداشتند که این رابطه در جوامع دیگر هم به همین شکل باشد. اما بعد از ۱۹۹۰ تحقیقاتی در کشورهای اروپایی و شرق آسیا از جمله ژاپن همین رابطه را تایید کردند.
سال ۱۹۹۴، مرکز دولتی کنترل و پیشگیری بیماری در آمریکا، توصیه‌نامه‌ای را درباره شیوه پوشش اخبار خودکشی در رسانه‌ها منتشر و کارگاه‌‌های آموزشی برای رسانه‌ها برگزار کرد و پس از آن سازمان‌های دیگر هم با استفاده از این توصیه‌نامه، گزارش‌های دیگری تهیه کردند.
حالا در بسیاری از کشورها آیین‌نامه‌هایی برای شیوه پوشش اخبار خودکشی در رسانه‌ها و حتی در برنامه‌های سرگرمی از جمله فیلم‌ها و سریال‌ها وجود دارد. اما کارشناسان می‌گویند تحقیقات باید ادامه پیدا کند تا مشخص شود کدام محتوا و به چه شکل باعث بیشترین سرایت تفکر خودکشی به مخاطب می‌شود. تحقیقاتی که در آینده قطعا توصیه‌نامه‌های شیوه پوشش خودکشی را دقیق‌تر و موثرتر خواهد کرد.
چه می‌شود کرد؟
گزارش مسئولانه و آگاهانه درباره خودکشی می‌تواند باعث آموزش شود و افراد نیازمند کمک روحی را ترغیب کند دنبال مشاوره و درمان بروند؛ نه اینکه تصور کنند ناامیدی و بحران در جامعه و زندگی شخصی همه‌گیر و همیشگی است، و حتی چهره‌های موفق و مشهور هم برای رهایی از این افکار دست‌به‌دامن خودکشی می‌شوند.
خبرنگاران حرفه‌ای در رسانه‌ها آموزش دیده‌اند که لحن، جملات و شیوه ارائه خبرشان درباره خودکشی می‌تواند بر سرنوشت مخاطب حساس و شکننده‌ای که جلوی تلویزیون نشسته، یا گزارش مرگ را می‌خواند، اثر بگذارد.
به گزارش وزارت بهداشت ایران، خودکشی چهارمین عامل مرگ در میان جوانان ایرانی است. پس رسانه‌ها می‌توانند در بخش پیشگیری فعالانه‌‌تر عمل کنند و با استفاده از روزنامه‌نگاری راهگشا- در میدپوینت این روش را شرح دادیم- درباره ناراحتی‌های روانی، افسردگی و شیوه مقابله با آن آگاهی رسانی کنند.
سال ۱۹۸۷ مرکز پیشگیری از خودکشی در اتریش آیین‌نامه‌ای برای روزنامه‌ها منتشر کرد. نتیجه تحقیقات چهار ماه پس از انتشار آیین‌نامه برای رسانه‌ها، نشان‌دهنده کاهش هفت درصدی خودکشی در همان سال بود. در طول چهار سال بعد حتی این آمار بهتر هم شد و شمار خودکشی‌ها ۲۰ درصد کاهش یافت. نحوه پوشش اخبار خودکشی در مترو که مرکز توجه این آیین‌نامه بود، ۷۵ درصد کاهش یافت.
بعد از مرگ رابین ویلیامز، سامریتانز (سامری‌ها)، موسسه بین‌المللی فعال در زمینه پیشگیری از خودکشی، برای رسانه‌ها ایمیل‌هایی با محتوای آموزش چگونگی پوشش اخبار مربوط به خودکشی فرستاد.
سامریتانز در این راهنما نوشته بود در بعضی موارد رسانه‌ها جزئیات غیرضروری و مخربی منتشر می‌کنند
این موسسه به سردبیران رسانه‌ها هشدار داد که «خودکشی افراد مشهور خطر تقلید این رفتار را بیشتر می‌کند».
۱۰ توصیه اصلی سامریتانز
- روش خودکشی را گزارش نکنید، مخصوصا در تیترها.
- حتما به موسسات کمک به افراد آسیب‌پذیر و دچار ناراحتی روحی ارجاع بدهید و شماره تلفنشان را اعلام کنید.
- از تیترهای هیجانی و عباراتی که احساسات را تحریک یا از خودکشی تجلیل می‌کنند، بپرهیزید.
- به مکان‌هایی مانند پل، صخره، ساختمان بلند و ریل مترو که برای خودکشی استفاده شده، اشاره نکنید، و جزئیات مانند ارتفاع پل یا صخره را شرح ندهید.
- از انتشار تصاویر دراماتیک و حساس خودداری کنید.
- خبرهای خودکشی را بزرگنمایی نکنید و بیش از حد پوشش ندهید، یا به گزارش‌های قبلی درباره خودکشی فردی دیگر ارجاع ندهید.
- در شبکه‌های اجتماعی احتیاط مضاعف کنید. علاوه بر موارد بالا بهتر است بخش نظرات را بسته نگه دارید. یا حواستان به ترویج مطالبی با محوریت ترغیب به خودکشی باشد.
- محتوای یادداشت یا پیام باقی مانده از فرد جان باخته را گزارش نکنید چون ممکن است باعث ایجاد حس همذات‌پنداری در افراد حساس شود.
- حدس و گمان درباره دلیل تحریک خودکشی می‌تواند ساده‌سازی مساله باشد. خودکشی پدیده‌ای پیچیده است و رسانه‌ها نباید ساده‌سازی کند.
- جوانان بیشتر به محتوای مطالب درباره خودکشی حساس هستند. اخبار خودکشی را نباید در صدر گذاشت یا با عکس‌های هیجانی بزرگ کرد. باید آموزش داد که خودکشی قابل پیشگیری است و از منابع و کمک‌های موجود چه استفاده‌ای می‌شود کرد.
توصیه سازمان گزارشگری خودکشی
موسسه «گزارشگری خودکشی» با استناد به ۵۰ تحقیق و نظرات کارشناسان موسسه‌های گوناگون روانشناسی و دانشکده‌های روزنامه‌نگاری توصیه‌هایی را درباره شیوه پوشش خودکشی منتشر کرده که بخش خبرنگاری آنلاین آن به شرح زیر است:
- در گزارش‌های آنلاین به موسسه‌های آگاهی‌رسانی و کمک در زمینه خودکشی یا مطالب آموزشی هشداردهنده درباره ناراحتی‌های روانی هایپرلینک بدهید.
- به موضوع خودکشی به عنوان یک مشکل سلامت روان نگاه کنید نه فقط یک رویداد خبری که تازه اتفاق افتاده است. مثلا نتیجه تحقیقات درباره روش‌های موثر جلوگیری از خودکشی، چگونگی کمک به افراد آسیب‌پذیر و راه‌حل‌های درمان افسردگی منجر به خودکشی و مواردی شبیه آن را برای آگاهی‌رسانی در گزارش بگنجانید.
- باید نظراتی که پایین مطالب منتشر می‌شود، به دقت کنترل شود. بهتر است در اولین کامنت اطلاعات مربوط به مراکز کمک و شماره آنها بار دیگر نوشته شود.
- رسانه‌های سنتی که وب‌سایت یا وبلاگ دارند باید همان موارد را در مطالب اینترنتی خود نیز رعایت کنند.
توصیه شبکه بین‌المللی خبرنگاران
آی‌اف‌ج یا شبکه بین‌المللی خبرنگاران مستقر در پاریس، توصیه‌نامه‌ای را منتشر کرده که بسیار شبیه توصیه سامریتانز است.
- حتما باید در گزارش راه‌های کمک گرفتن و تماس با مراکز پیشگیری را منتشر کنید.
- مراقب باشید به فردی که خودکشی‌کرده تقدس یا شجاعت نسبت ندهید.
- از نسبت دادن ویژگی‌های مثبت به شخص خودکشی کرده یا قهرمان‌پروری پرهیز کنید.
- تصویر جسد منتشر نکنید.
- از تیترهایی که فقط برای جلب مخاطب است، پرهیز کنید.
- درست است که خبرنگار روانشناس یا مددکار نیست اما باید مسؤولانه و با حساسیت عمل کند.
- از سال ۲۰۱۵ خبرگزاری آسوشیتدپرس آیین‌نامه‌ای را منتشر کرده از جمله: از پوشش خبر خودکشی خودداری کنید مگر شخصی مشهور یا شناخته‌شده خودکشی کرده باشد. وارد جزئیات خودکشی نشوید.
- فقط مشکل را بیان نکنید، راه حل آن را هم بگویید تا کسانی که افکار مشابهی دارند، بدانند تنها نیستند و راه‌های تخصصی برای غلبه بر افکار منفی و خیال خودکشی وجود دارد.
آیین‌نامه بی‌بی‌سی درباره خودکشی
بی‌بی‌سی در بسیاری از موارد به توصیه‌نامه سامریتانز ارجاع داده است.
- خودکشی، اقدام به خودکشی و آسیب رساندن به خود باید با حساسیت به تصویر کشیده شود، چه در فیلم‌های غیرخبری و چه در محتوای خبری. نمایش خودکشی و بازنمایی موقعیت خودکشی این پتانسیل را دارد که چنین اقداماتی را برای افراد آسیب‌پذیر، منطقی و عملی جلوه دهد.
- روش‌های خودکشی و خودآزاری نباید در خروجی رسانه باشد، مگر در مواردی که از نظر سردبیر توجیهی برای آن باشد.
- موارد نمایش صحنه خودکشی یا اقدام به خودکشی به دلیل حساسیت باید برای تصمیم‌گیری به سردبیر ارشد ارجاع داده شود.
- درباره زبان و لحن استفاده شده در انعکاس اخبار خودکشی باید حساس باشیم. خودکشی در سال ۱۹۶۱ (در بریتانیا) جرم‌زدایی شد، بنابراین استفاده از عبارت «ارتکاب» به خودکشی ممکن است توهین‌آمیز تلقی شود. می‌توان از عبارات «جان خود را گرفت» یا «خود را کشت» استفاده کرد.
توصیه وزارت بهداشت در ایران
در ایران جامع‌ترین توصیه‌نامه را معاونت سلامت وزارت بهداشت در سال ۱۳۸۶ تهیه کرده که با استناد به آن موسسات مختلف آن را بازنشر یا بازنویسی کرده‌اند.
- پوشش خبری خودکشی به‌ویژه برای افراد مشهور و مورد توجه مردم باید تا حد امکان محدود باشد.
- عکس صحنه خودکشی و جزئیات روش آن نباید منتشر شود.
- واژه خودکشی در تیتر نباشد.
- جزئیات از جمله محل اقدام به خودکشی مثل برج، قطار، بالای پل و …. خطر خودکشی در افراد نزدیک به این مکان‌ها را افزایش می‌دهد.
- خودکشی هیچ‌گاه تک عاملی نیست. بنابراین با ساده‌سازی اینطور تیتر نزنید: «دختری به‌خاطر اینکه اجازه رفتن به مهمانی دوستش را نداشت، خودکشی کرد».
- خودکشی را به عنوان عملی تحسین‌برانگیز و قهرمانانه معرفی نکنید.
- اخبار خودکشی در روزنامه و مجلات به دلیل ماندگاری در مقایسه با اخبار کوتاه رادیو و تلویزیون، تاثیرات منفی بیشتری دارد.
- هنگام انتشار خبر خودکشی به اثر آن بر بازماندگان و خانواده توجه کنید.
- از واژه «خودکشی موفق» استفاده نکنید.
- اطلاعات را در صفحات داخلی نشریات منتشر کنید نه روی جلد.
- مراکز کمک‌رسانی مرتبط با خودکشی را هنگام پخش اخبار معرفی کنید.
