در جریان حمله اسرائیل به ایران، در کنار تبادل آتش موشکی و پهپادی، رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی هم به صحنه نبرد تبدیل شده جایی که روایت‌ها، تصویرها و احساسات با مهارتی حساب‌شده تولید و بازتولید می‌شوند تا افکار عمومی را در داخل و خارج از دو کشور ایران و اسرائیل تحت تاثیر قرار دهند. این نبرد اطلاعاتی، که به تعبیری «جنگ روایت‌ها» است، به‌وضوح بازتاب‌دهنده کاربرد ریشه‌های کلاسیک و مدرن نظریه‌های پروپاگانداست.
رهبران دو کشور، درگیر یک رقابت تبلیغاتی شدید، هر یک در تلاش‌اند خود را در موضع مشروعیت و دفاع معرفی کرده و دیگری را آغازگر جنگ و تهدیدی برای صلح بین‌المللی جلوه دهند.
در یک سو، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، با تمرکز بر نارضایتی‌های داخلی مردم ایران و تکرار ادعای دستیابی قریب‌الوقوع ایران به سلاح هسته‌ای، اسرائیل را کشوری در معرض تهدیدی قریب‌الوقوع معرفی می‌کند و حمله را نه یک تجاوز، بلکه واکنشی پیشگیرانه و دفاعی جلوه می‌دهد.
در سوی دیگر، رهبر جمهوری اسلامی با تاکید بر پایبندی ایران به اصل گفت‌وگو و مذاکره، در تلاش است با تکیه به ارزش‌های اخلاقی و مذهبی مشروعیت رفتارش را در قالب «دفاع از مظلوم» و «مقاومت در برابر ظلم» ترسیم کند.
در نهایت، آنچه در این جنگ رسانه‌ای برجسته است، نه لزوما حقیقت وقایع، بلکه موفقیت در ساختن واقعیت ذهنی برای مخاطب است؛ واقعیتی که از طریق تکرار، چارچوب‌بندی هدفمند و تحریک احساسات، حقیقت را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
در اینجا با توجه به نظریه‌های پروپاگاندا و اقناع سیاسی پیام‌های دو رهبر اسرائیل و جمهوری اسلامی را تحلیل و درس‌هایی از آن برای روزنامه‌نگارانی که این وقایع را پوشش می‌دهند برجسته کرده‌ایم.
تحلیل پیام بنیامین نتانیاهو به مردم ایران در آستانه حمله اسرائيل- ۲۳ خرداد ۱۴۰۴
تکنیک‌های پروپاگاندا در پیام بنیامین نتانیاهو
برانگیختن احساسات به جای تکیه بر منطق: واژه‌های احساسی (light, freedom, evil, proud) و تصاویر ذهنی قوی به‌جای عدد و شواهد محکم که هدفش فعال‌سازی سریع هیجان است.
دستاوردهای گزینشی: تمرکز بر موفقیت‌های ظاهرا «بی‌نقص» عملیاتی، بدون اشاره به هزینه انسانی نشانه کلاسیک دست‌چیدن (Card-Stacking) است.
مظلوم نشان دادن خود و شرور نشان دادن دیگری: مردم ایران و اسرائیل به‌عنوان «دوست تاریخی» در مقابل «رژیم شرور» قلمداد شده‌اند.
فراخوان اقدام: تکرار «این فرصت شماست»، به‌پاخیزید»، «متحد شوید»؛ کارکرد اصلی پروپاگاندا در جنگ، تحریک مخاطب برای انجام یک رفتار است.
تملک شعار داخلی: استفاده از «زن، زندگی، آزادی» برای کسب اعتبار میان گروه‌های تحول‌خواه و انحراف توجه از اینکه منبع این پیام در حال حاضر خارجی است.
پیامد برای مخاطب ایرانی
- ممکن است برای مخاطب ایرانی احساس همگرایی با مهاجم ایجاد کند و مقاومت اخلاقی در برابر حملات نظامی را تضعیف کند.
- با وعده آزادی و تاکید بر تاریخ و گذشته مشترک، حملات را به‌عنوان پیش‌شرط رهایی قاب‌بندی می‌کند؛ این قاب می‌تواند پذیرش خشونت خارجی را افزایش دهد.
- با حذف تلفات غیرنظامیان و نادیده گرفتن پیامدهای منطقه‌ای، مخاطب را از ارزیابی هزینه–فایده واقعی بازمی‌دارد.
فهرست بازبینی ضدفریب برای روزنامه‌نگاران و شهروندان
- اهداف منبع پیام را بررسی کنید و ببینید ذی‌نفعان این پیام چه کسانی هستند.
- داده‌های حذف‌شده (تلفات، خسارت زیرساختی، واکنش بین‌المللی) را جست‌وجو و منتشر کنید.
- به کلمات برانگیزاننده مانند (freedom, darkness, proud) که جایگزین شواهد شده‌اند، حساس باشید. همیشه در مقابل صفت‌هایی که می‌بینید هوشیار باشید.
- روایت را با منابع متنوع، از جمله گزارش نهادهای بی‌طرف، تطبیق دهید.
- مراقب مصادرهٔ شعارهای بومی از سوی بازیگران خارجی باشید؛ اصل شعار را از منبع آن جدا نکنید.
پیشنهاد تهیه پنج گزارش با تمرکز بر پیام نتانیاهو
با تمرکز بر پیام ویدیویی بنیامین نتانیاهو به مردم ایران، که در آن ترکیبی از زبان عاطفی، تهدید نظامی، مشروعیت‌بخشی تاریخی و فراخوان سیاسی به کار رفته است، می‌توان پنج موضوع گزارش تحلیلی و پنج پرسش برای مصاحبه با کارشناسان (رسانه، روان‌شناسی، امنیت، حقوق بین‌الملل) پیشنهاد کرد.
پروپاگاندای آزادی‌بخش یا جنگ‌طلبی انسان‌دوستانه؟ تحلیل تضاد در لحن پیام: از یک‌سو اعلام عملیات نظامی وسیع، از سوی دیگر ادعای حمایت از آزادی مردم ایران. این دو چگونه در قالب تبلیغات جنگی با هم تلفیق می‌شوند؟
بازسازی روایت تاریخی: از کوروش تا امروز؟ بررسی نحوه استفاده نتانیاهو از اسطوره‌های تاریخی ایرانی برای مشروعیت‌بخشی به یک عملیات نظامی؛ تحلیل تطبیقی با موارد مشابه (مثلاً بوش در عراق با استناد به تمدن بین‌النهرین).
پیام‌های نظامی برای ملتِ غیرنظامی: تهدید یا امید؟چگونه می‌توان اعلام عملیات نظامی گسترده را با ادعای حمایت از آزادی مردم ایران تلفیق کرد؟ این تضاد در لحن، در چارچوب تبلیغات جنگی چه معنایی پیدا می‌کند؟
زن، زندگی، آزادی؛ مصادره یک شعار؟ بررسی نقش این شعار در پیام نتانیاهو و واکنش جامعه مدنی ایران به استفاده سیاسی از نمادهای جنبش‌های داخلی؛ آیا این بهره‌برداری نمادین، موجب همدلی یا پس‌زدگی می‌شود؟
دیپلماسی عمومی با زبان موشک؟ تحلیل رسانه‌ای پیام به‌مثابه ابزاری برای دیپلماسی عمومی در شرایط جنگ؛ چگونه دولت اسرائیل تلاش می‌کند افکار عمومی ایران را با روایت خود همسو کند، حتی در بحبوحه حملات موشکی؟
تحلیل پیام علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران ۲۸ خرداد ۱۴۰۴
تکنیک‌های کلیدی پروپاگاندا در پیام آیت‌الله خامنه‌ای
پیوند شجاعت ملت با ارادهٔ الهی به وسیله استفاده از کلمه‌های پرطمطراق: Transfer & Glittering Words
هشدار درباره دخالت آمریکا + تمجید از مقاومت تاریخی: Fear & Pride Appeal
ایران قربانی تجاوز است، ولی قهرمانانه متجاوز را «مجازات» می‌کند: Victim–Hero Narrative
رژیم صهیونیستی / دشمن خبیث در برابر «ملت مؤمن»: Loaded Labels & Demonization
«صلح تحمیلی» و «تسلیم» برای بی‌اعتبارکردن هر طرح آتش‌بس یا مصالحه: Silencing Alternative Frames
پیامدهای بالقوه برای افکار عمومی و فضای رسانه‌ای
توصیه برای روزنامه‌نگاران و تحلیلگران مستقل
- ایجاد توازن بین اطلاعات موثق و اظهارات تبلیغاتی و احساسی: در کنار پوشش سخنرانی، تلاش کنید تا آمار مستقلی از تلفات انسانی، هزینه اقتصادی، ژئوپولیتیکی و اجتماعی حمله را منتشر کنید.
- یافتن و کنار هم گذاشتن منابع مختلف: روایت رسمی، منابع بین‌المللی و شاهدان عینی را مقایسه کنید؛ خلأ اطلاعات را پر کنید.
- تحلیل حقوق بین‌الملل: شرایط مشروعیت «دفاع مشروع» و «تناسب پاسخ» را در گفتگوها برجسته کنید تا بحث صرفاً احساسی‌محور نشود.
- بررسی واژه‌های کلیدی: مفاهیمی مانند «صلح تحمیلی» و «تسلیم» را رمزگشایی کرده، بدیل دیپلماتیک را به بحث عمومی بیاورید.
- توجه به سلامت روانِ جمعی: کنار دعوت به عادی‌سازی، ابزار حمایتی (خطوط مشاوره، آموزش آمادگی اضطراری) را معرفی کنید.
فهرست بازبینی برای مخاطب هوشیار
- چه اطلاعاتی درباره تلفات و خسارات ارائه شد؟
- آیا «پیروزی قطعی» با شواهد عینی پشتیبانی می‌شود؟
- کدام گروه‌های اجتماعی یا رسانه‌ای در این پیام فراخوانده یا طرد شدند؟
- چه پیامدهایی برای تنش‌زدایی یا تشدید درگیری قابل پیش‌بینی است؟
شناخت لایه‌های این پیام کمک می‌کند هیجان ملی و هویت‌محور را به تحلیل مسئولانه بدل کنیم و اجازه ندهیم روایت‌های تک‌صدایی، پیچیدگی‌های حقوقی و انسانیِ جنگ و صلح را بپوشانند.
پنج سوژه گزارش پیشنهادی در ارتباط با پیام رهبر جمهوری اسلامی ایران
با توجه به پیام تصویری آیت‌الله خامنه‌ای و تحلیل‌های رسانه‌ای که بر پایه واکنش کاربران به حملات اخیر اسرائیل به خانه‌های فرماندهان ایرانی صورت گرفته، در اینجا پنج سوژه گزارش و پنج پرسش برای مصاحبه با کارشناسان پیشنهاد می‌شود. این سوژه‌ها می‌توانند روزنامه‌نگاران و تولیدکنندگان محتوا را در تبیین روایت‌های متوازن، کاستن از سوگیری و پیشگیری از عادی‌سازی خشونت یاری دهند:
زندگی «عادی» زیر سایه جنگ: حقیقت یا آرام جلوه دادن وضعیت؟
تحلیل روایی و میدانی از واقعیت زندگی روزمره شهروندان در تهران، اصفهان و سایر مناطق هدف قرار گرفته؛ مقایسه با گزاره «زندگی به‌طور عادی در جریان است».
آیا حملات موشکی فقط فرماندهان را هدف گرفتند؟ بررسی تلفات پنهان و حذف‌شده.
گزارشی تحقیقی درباره اینکه چه کسانی واقعاً در این ساختمان‌ها بودند؛ نگهبانان، خانواده‌ها، کارگران، همسایه‌ها و تلفات غیرنظامی.
ایدئولوژیک کردن مقاومت
بررسی نحوه استفاده از آیات قرآنی و مفاهیم ایمانی در پیام برای بسیج روانی مخاطبان در برابر تهدیدهای خارجی و داخلی.
مقاومت در برابر «صلح تحمیلی»: درک مفهوم در فضای پس از حمله
گزارشی درباره این که «صلح تحمیلی» به چه معناست و چگونه از نظر رهبر ایران به اندازه «جنگ تحمیلی» خطرناک تلقی می‌شود.
