سال ۱۴۰۳ فضای رسانه‌ای ایران، پرفراز و نشیب بود؛ سالی که در آن تنگ‌تر شدن حلقه‌های کنترل، افزایش تهدیدها علیه روزنامه‌نگاران، تحریف گسترده اطلاعات و بحران‌های شدید در اطلاع‌رسانی رسمی به وضوح دیده شد.
این گزارش سالانه، بر پایه ۱۲ گزارش تحلیلی-آماری ماهانه از فروردین تا اسفند ۱۴۰۳، وضعیت کلی رسانه‌ها، خبرنگاران و آزادی اطلاعات را بررسی می‌کند.
بر مبنای داده‌های گردآوری‌شده، موارد تهدید مستقیم خبرنگاران (به‌ویژه خبرنگاران زن)، ایجاد پرونده‌های قضایی علیه رسانه‌ها، انتشار اخبار جعلی، سانسور سازمان‌یافته، و یا اختلال گسترده اینترنت روندی صعودی داشته است.
سقوط بالگرد حامل رئیس‌جمهوری ایران در اردیبهشت‌ماه به عنوان یک نمونه آشکار، ناکارآمدی اطلاع‌رسانی رسمی را به نمایش گذاشت و نقش رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور در شکست انحصار روایت رسمی را برجسته‌تر کرد.
گزارش حاضر تلاش می‌کند با اتکا به داده‌های آماری، تحلیل روندها، و ارائهٔ مصادیق ویژه، تصویری روشن از وضعیت رسانه‌ای ایران در سال ۱۴۰۳ ارائه دهد.
آمار کلی سال ۱۴۰۳
سال ۱۴۰۳، فضای رسانه‌ای ایران شاهد دست‌کم ۱۲۰ مورد تماس تهدیدآمیز نهادهای امنیتی و حاکمیتی با خبرنگاران بود. این عدد شامل تماس‌هایی است که خبر و گزارش آن ثبت شده است. هدف این تماس‌ها بازداشتن آنها از پوشش وضعیت اخبار ایران و منطقه بود و در مواردی همراه با تهدید مستقیم خبرنگار یا خانواده او بود. این تهدیدهای موثر، تلاشی برای سانسور پیش از انتشار و کم هزینه‌تر کردن فرایند برخورد با رسانه‌ها است.
۹۵ مورد بازداشت روزنامه‌نگار یا فعال رسانه‌ای نیز در طول سال ثبت شد. در یک مورد روزنامه‌نگار ساکن قزوین، به اتهام «نشر اکاذیب» در فضای مجازی احضار و بازداشت شد. او درباره پرونده کلاهبرداری یک شرکت خودرو، چند بحث زنده در شبکه‌های اجتماعی برگزار کرده بود.
همچنین ۴۲ حکم قضایی علیه روزنامه‌نگاران و رسانه‌ها در دادگاه‌ها صادر شد. از جمله دادگاه انقلاب سنندج، یک روزنامه‌نگار و فعال حقوق زنان را به ۲۱ سال حبس و تبعید به زندان همدان محکوم کرد.
تهدید یا سانسور مستقیم رسانه‌ها نیز در ۶۳ مورد ثبت شده است. در تیرماه، هفت رسانه داخلی به دلیل پوشش خارج از چارچوب مناظره‌های انتخاباتی، تذکر رسمی دریافت کردند و برخی از آنها با توقیف موقت یا محدودیت در دسترسی به حساب کاربری خود در شبکه‌های اجتماعی مواجه شدند.
تحریف اطلاعات در رسانه‌های رسمی در ۲۷ نمونه گزارش شده است. یکی از برجسته‌ترین نمونه‌ها مربوط به حادثه سقوط بالگرد رئیس‌جمهور در اردیبهشت بود؛ در حالی‌که رسانه‌های دولتی ابتدا از سلامت کامل رئیس‌جمهوری ایران خبر دادند، خبر درگذشت او تنها پس از فشار رسانه‌های مستقل و افشای اطلاعات واقعی منتشر شد.
در حوزه زیرساخت‌های اطلاع‌رسانی، ۱۲ مورد اختلال سراسری یا منطقه‌ای در اینترنت رخ داد. در یک مورد روز نوزدهم آبان، برای ساعتی شماری از کاربران اینترنت از رفع فیلترینگ اینستاگرام و تلگرام خبر دادند که در نهایت، این موضوع «اختلال فنی» توصیف شد.
۱۶ مورد کارزار سازمان‌یافته برای انتشار اخبار جعلی هم ثبت شده است. برای نمونه پس از حمله ایران به اسرائیل موجی از ویدئوهای جعلی منتشر شد که آتش‌سوزی در اسرائیل و فرار شهروندان این کشور را نشان می‌داد.
در همین سال، ۳۵ مورد تهدید جدی علیه خبرنگاران زن ثبت شده است. در یک مورد یک خبرنگار ساکن گیلان به دلیل اظهار نظر درباره سقوط بالگرد ابراهیم رئیسی بازداشت شده و به اتهام «تبلیغ علیه نظام» به شش میلیون تومان جزای نقدی بدل از شش ماه حبس محکوم شد.
در نهایت، هشت مورد مستند فشار و محدودیت علیه رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور در سال ۱۴۰۳ ثبت شده است. از جمله یک روزنامه‌نگار پیشین رادیو فردا در ایران بازداشت شد و یکی از همکاران شبکه ایران اینترنشنال در لندن چاقو خورد.
تحلیل روندهای سالانه
بهار ۱۴۰۳
افزایش تماس‌های تهدیدآمیز: فروردین برخی از روزنامه‌نگاران و فعالان در شبکه‌های اجتماعی به صورت تلفنی تهدید شدند؛ این تهدیدها به‌ویژه برای کسانی اتفاق افتاد که درباره موضوعات حساس برای حکومت گزارش می‌دادند.
سقوط بالگرد رئیس‌جمهور ایران: بعد از سقوط بالگرد رئیس‌جمهوری ایران، اطلاع‌رسانی رسمی دچار آشفتگی کامل شد؛ روایت‌های متناقض، انتشار خبرهای تاییدنشده و تلاش برای کنترل شدید اطلاعات مشهود بود. رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور (بی‌بی‌سی فارسی، ایران اینترنشنال و...) در این دوره نقش مهمی در اطلاع‌رسانی مستقل ایفا کردند. همچنین خبرنگارانی از کشور ترکیه موفق شدند در فضای آشفته امنیتی خود را به محل حادثه برسانند و گزارش‌های زنده‌ای از محل سقوط بالگرد ابراهیم رئیسی مخابره کنند.
انتخابات: دستورالعمل‌های رسمی برای ممنوعیت انتقاد از نامزدها صادر شد. خبرنگاران افشاگر فساد یا منتقد، بازداشت یا تهدید شدند. رسانه‌های داخلی درباره پوشش انتخابات به شدت سانسور شدند.
تابستان ۱۴۰۳
فشار بر خبرنگاران داخلی و خارجی: تماس‌های تهدیدآمیز و احضارهای امنیتی علیه روزنامه‌نگاران تشدید شد. برخی رسانه‌های بین‌المللی همزمان با انتخابات با محدودیت مواجه شدند.
سانسور گسترده: بیش از ۶۰۰ نفر از کاربران فضای مجازی «توجیه» شدند و ۶۸۵ نفر در روز انتخابات «ارشاد» یا بازداشت شدند.
رسانه‌های رسمی: خبرهای بحران‌ها (مثلاً بحران قطعی برق و اعتصاب‌های کارگری) با تحریف یا سانسور همراه شد.
وضعیت اینترنت: وعده‌های انتخاباتی درباره رفع اختلال اینترنت بی‌عمل ماند و برعکس، اختلالات گسترده‌تر شد.
پاییز ۱۴۰۳
کارزارهای هماهنگ خبرسازی جعلی: گروه‌های رسانه‌ای وابسته به نهادهای امنیتی و قضایی کارزارهای نشر اخبار جعلی را برای تخریب اعتبار رسانه‌های مستقل فعال کردند.
پرونده‌سازی علیه خبرنگاران: تعداد پرونده‌های قضایی، مخصوصاً علیه روزنامه‌نگارانی که روی موضوعات همچون نقض حقوق بشر، فساد مالی و اعتراضات کارگری کار می‌کردند افزایش یافت.
تحریف اطلاعات: روایت‌های رسمی درباره اعتراضات کارگری و محیط زیستی به شدت تحریف شد.
فشار بر خبرنگاران زن: گزارش‌ها نشان می‌دهد که خبرنگاران زن به طور ویژه هدف تهدیدهای شخصی‌تر (ازجمله تهدید به آسیب خانوادگی یا اجتماعی) قرار گرفتند.
زمستان ۱۴۰۳
برخوردهای قضایی سخت‌تر: شمار احکام زندان علیه خبرنگاران افزایش یافت. برخی خبرنگاران باسابقه مجبور به ترک کشور شدند.
اختلال گسترده اینترنت: در دی و بهمن، مواردی از کندی و اختلال در شبکه اینترنت گزارش شد.
تحلیل عملکرد رسانه‌های برون‌مرزی: رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور در این دوره، علیرغم اختلالات و سانسور، مهم‌ترین منبع اطلاع‌رسانی عمومی بودند. مقامات داخلی آنها را به «ایجاد ناامنی» متهم کردند.
موج جدید سانسور: در اسفند، قوانین سختگیرانه‌تری برای کنترل محتوای خبری فضای مجازی اعلام شد که برخی کارشناسان آن را «آغاز دوران فیلترینگ چندلایه» توصیف کردند.
مصادیق ویژه سال ۱۴۰۳
سقوط بالگرد رئیس‌جمهوری ایران: نماد ناکارآمدی اطلاع‌رسانی رسمی
حادثه سقوط بالگرد حامل ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری ایران در اردیبهشت ۱۴۰۳، به نماد آشکار بی‌کفایتی اطلاع‌رسانی رسمی تبدیل شد.
در ساعات اولیه بحران روایت‌های متناقض از سوی منابع رسمی در خبرگزاری‌های دولتی منتشر می‌شد، خبرهای تأییدنشده از رسانه‌های دولتی پخش شد و سانسور شدید بر پوشش‌های خبری مستقل اعمال شد.
رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از ایران (بی‌بی‌سی فارسی، رادیو فردا، ایران اینترنشنال و...) و فعالان در فضای مجازی با اطلاع‌رسانی لحظه‌ای خلأ اطلاعاتی را پر کردند.
این رویداد نشان داد که سیستم رسمی اطلاع‌رسانی، در مواقع حساس به‌جای شفافیت، به تحریف و سانسور پناه می‌برد.
نقش رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور
رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور شامل بی‌بی‌سی فارسی، ایران اینترنشنال، رادیو فردا و صدای آمریکا، در سال‌های گذشته نقشی حیاتی در اطلاع‌رسانی آزاد برای جامعهٔ فارسی‌زبان ایفا کردند.
این رسانه‌ها به رغم فیلترینگ گسترده، اختلال در دسترسی کاربران و حملات تبلیغاتی مقامات داخلی، سعی کردند جریان اطلاعات مستقل را حفظ کنند.
اما در نیمه دوم سال، تغییرات عمده‌ای در وضعیت این رسانه‌ها رخ داد که بر آینده فعالیت آنها تاثیرگذار خواهد بود:
در آمریکا، با روی کار آمدن دولت جدید، بودجهٔ صدای آمریکا و از جمله بخش فارسی این رسانه و رادیو اروپای آزاد از جمله رادیو فردا برای ایران و رادیو آزادی برای افغانستان قطع شد.
این اقدام منجر به اختلال در فعالیت‌های این دو رسانه شد و مدیریت آنها علیه دولت آمریکا شکایت حقوقی مطرح کردند تا این تصمیم را به چالش بکشند.
در بریتانیا، بی‌بی‌سی فارسی نیز با روند کاهش بودجه مواجه است. این کاهش منابع مالی باعث شد که تعدادی از مشاغل در بخش فارسی بی‌بی‌سی حذف شود و پوشش خبری این رسانه نسبت به سال‌های قبل محدودتر گردد.
این تحولات نشان می‌دهد که رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور، علاوه بر فشارهای ناشی از دولت ایران، با چالش‌های جدی مالی و ساختاری در کشورهای میزبان خود نیز مواجه شده‌اند.
تداوم این وضعیت می‌تواند بر توانایی این رسانه‌ها در حمایت از آزادی اطلاعات و ارائه گزارش‌های مستقل تأثیر منفی بگذارد.
حرف آخر
سانسور در ایران دیگر فقط یک رویه نیست - بلکه یک سیستم است. سیستمی که نه تنها برای ساکت کردن مخالفان، بلکه برای از بین بردن امکان حقیقت در حوزه عمومی طراحی شده است. این گزارش، مقیاس و پیچیدگی آن سیستم و شجاعت کسانی را که علیرغم آن به گزارش‌دهی ادامه می‌دهند، مستند می‌کند.
